Chân dung — Người làm rẫy cà phê 

Ở Tây Nguyên, có những con người không gây ồn ào nhưng giữ được thứ mà nhiều khẩu hiệu không giữ nổi: mạch văn hóa nằm trong đời sống thường ngày. Bài viết này ghi lại một người đàn bà làm rẫy cà phê — không diễn cho ai xem, không cần được hiểu — nhưng chính sự lặng lẽ của bà lại là bằng chứng rằng văn hóa vẫn còn chỗ để thở.

Người làm rẫy cà phê – Chân dung của một đời gắn bó với đất

Một người đàn bà Tây Nguyên làm rẫy — không nổi tiếng, không lên tivi, không thuộc nhóm được mời đi múa cồng chiêng ở lễ hội. Bà sống chậm, sống thấp, sống khuất; giống cái rễ cắm sâu xuống đất — ít ai nhìn thấy nhưng chính nó giữ cả thân cây.

Buổi sáng của bà không bắt đầu bằng chuông báo thức, mà bằng tiếng lạnh của sương gõ vào da. Bà vác gùi ra rẫy, bước từ bóng nửa đêm sang bóng rạng đông. Không nói. Không cần ai biết hôm nay bà làm gì. Đất nghe được trước khi người nghe được. Bà bón phân bằng tay, chậm rãi, như thể có một luật không thành lời: đất muốn được chạm bằng bàn tay chứ không phải bằng máy.

Giữa lúc bao thứ văn hóa bị đưa lên sân khấu, lên brochure, lên hướng dẫn tham quan, bà giữ văn hóa theo cách cổ xưa nhất: không diễn. Không mặc khố thổ cẩm để chụp hình — bà mặc khi bà sống. Không thổi tù và để minh họa — bà thổi khi làng gọi. Cồng chiêng của bà ngủ trong bóng nhà; chỉ thức dậy khi việc đời cần, không phải khi du khách cần.

Người ta bảo phụ nữ Tây Nguyên hôm nay đã khác. Câu ấy đúng và sai cùng lúc — đúng vì đời sống đổi, sai vì vẫn còn những người như bà: nói ít, làm nhiều, không cần được hiểu. Bà không gây chiến với thời đại; bà chỉ tiếp tục sống theo cách cũ, kiên nhẫn như sỏi dưới suối: để mặc nước chảy lên trên, không tranh. Chính cái im lặng bền dai đó là hình thức kháng cự cuối cùng của một nền văn hóa không muốn chết.

Nhà sàn giữ lại thứ bóng tối mà đô thị đã đánh mất. Lên sàn như bước từ thế giới dọc (của máy móc, bảng điện, lịch họp) vào thế giới ngang — nơi lửa là trung tâm chứ không phải màn hình. Bà lấy củi khô, tiếng củi chạm nhau là âm đầu tiên của một buổi tối. Khói đi lên mái, không ai đuổi; khói là cư dân hợp pháp của nhà.

Bếp của bà không chỉ để nấu — nó là bàn thờ nằm ngang. Mọi lễ nghi lớn nhỏ đều phải đi ngang bếp: cúng lúa mới đặt ché bên lửa, bỏ mả xong quay về lửa, đón khách xa cũng ngồi quanh lửa. Không micro, không phông nền; chỉ có ánh lửa hắt lên gò má, khiến lời nói mang trọng lượng.

Giữ văn hóa ở đây là tiếp tục đặt đời sống dưới mái nhà sàn, để lửa làm trọng tài của mọi việc — không đưa nó lên sân khấu. Lễ nghi không chết vì bị quên; nó chỉ chết khi bị diễn lại để phục vụ ánh nhìn của kẻ khác.

Bà không trách lớp trẻ rời khỏi làng — đất không giữ được chân người đã quen nhìn thế giới phẳng trên màn hình. Nhưng khi thấy đứa nhỏ trong nhà vuốt điện thoại dưới ánh lửa, bà nhìn lâu: không phải để cấm, mà để ghi nhận một kỉ nguyên khác đang đi ngang qua mặt mình.

Bà không giảng đạo về giữ văn hóa. Bà chỉ làm. Những đứa trẻ không nghe lời dạy — chúng nhìn đời sống. Chúng quen với lễ nghi tổ chức cho khách, nhưng khi tới mùa lúa mới bà vẫn lặng lẽ đặt ché bên bếp; không gọi chúng, cũng không xua. Khi nghi thức diễn ra trong im lặng, một lớp ký ức khác được cấy vào chúng: ký ức không có bằng chứng nhưng vẫn ở lại.

Có những đời sống không sinh ra để được thấy, mà để giữ cho những thứ khác khỏi biến mất. Bà không biết mình đang gìn giữ điều gì; bà chỉ làm như cách mẹ bà đã làm, như đất từng dạy. Khi đêm xuống và lửa cụp thành than, bà nằm nghe tiếng rừng như nghe một bản kinh không chữ. Văn hóa không đứng trong bảo tàng — nó nằm trong hơi thở của những người không đòi ai phải hiểu mình.

Ngày mai, bà lại thức dậy trong bóng sương, lặp lại một đời sống xưa cũ — không phải vì quá khứ, mà vì tương lai cần một nơi để quay về.

Có những ngày trời trở lạnh sớm hơn mọi năm. Bà vẫn đi, như một lịch riêng không phụ thuộc thời tiết. Đất cần gì thì bà đáp ứng nấy, không hỏi có đáng hay không. Mùa mất giá, người trong làng bán vội cho xong — bà vẫn phơi hạt kỹ từng mẻ, như thể giá cả là chuyện của chợ, còn phẩm chất là chuyện của mình.

Một lần mất mùa, cả rẫy bị mưa xối, đất sạt từng mảng. Người ta bảo: bỏ đi, làm lại ở chỗ khác. Bà không dời. Bà đắp đất lại từng lớp, nhặt từng gốc cà phê nghiêng đỡ cho đứng, giống cách người ta đỡ một người già khỏi ngã. Với bà, rẫy không phải công việc — rẫy là người thân.